Jieštipšomohjelm
Mast atâštâs šadda?
Šoddâm lii maaŋgâ tahhee summe
Atâštâs ij šoodâ mongin ovtâskâs tahhee keežild pic maaŋgâ tahhee ohtsâšvaiguttâssân.
Genetikliih tahheeh hiärkásmitteh jieškote-uvlágán atâštâs- já mielâtilehemâdâssáid. Piirâs vist vaaigut toos, et šadda-uv herkkivuođâ vuáđuld psyykkisâš hemâdâs já magareh tavdâmeerhah hemâdâsâst iteh.
Genetikliih suujah
- Herkkivuotâ jieškote-uvlágán atâštâs- já mielâtilehemâdâssáid lii uásild genetiklâš.
- Uási ulmuin láá jo šodâdijn temperamentis tááhust miätásuboh reagistiđ jieškote-uvlágán tilálâšvuođáid huolâstuumáin já polâmáin.
- Stuárráámus uási ulmuin, kiäh kierdih almolii atâštâshemâdâsâst, arvâleh, et sij láá ain lamaš miätáseh huolâttiđ já murâštiđ.
Pirrâsân lohtâseijee suujah
- Nuáđásittee eellimtábáhtusah sättih hiärkásmittiđ almolii atâštâshemâdâsân.
- Meid pärnivuođâ feeriimijn puáhtá leđe merhâšume.
- Ovdâmerkkân torvottes šoddâmpiirâs puáhtá vaiguttiđ toos, mon vuáimálâš atâštume vuáttámuš lii.
- Motomin koččâmuš lii vanhimijn oppum lattimmaalijn. Páárnáš sáttá ovdâmerkkân oppâđ vanhimijnis, et huolâttem lii šiev äšši já merkkâ tobdolâšvuođâst.
Videost (2:45) njunošpsykolog Jan-Henry Stenberg muštâl, et arvâlusâi mield mon ennuv genetikliih tahheeh čielgejeh atâštâs. Tun kuulah meid, et mon ennuv eres ääših, tego pirrâsist oppum reagistemtäävih, vaigutteh atâštâsmieđesvuotân.
Atâštâsân sáttá lohtâsiđ meid tekkikeeldâ. Tekkikeeldâ sáttá šoddâđ automatlâš reaktion atâšteijee tilálâšvuođâin. Maŋeláá smaavâ keeldâ-uv teehijn sáttá älgiđ leđe vuoiŋâšáid onnân tast, et miinii unohâsâid lii tábáhtuumin.
Viäránittee tahheeh
Ovdâmerkkân almos jotteemriäiduiguin mađhâšem pallee ulmust bussimaađhij velttim sáttá paijeentoollâđ palo. Ovdâmerkkân almos jotteemriäiduiguin mađhâšem pallee ulmust bussimaađhij velttim sáttá paijeentoollâđ palo.
Meid alkohol lijgekevttim viäránit atâštâs já hiäjusmit tipšo ennustum puáttus.
Eres čuolmâi huámášumán väldim
Šlundevuotâ
Meiddei šlundevuotân lohtâs távjá murâštem. Almolâžžân njuolgâdussân puáhtá jurdâččiđ, et
- šlundom olmooš muurâšt távjá moonnâm tábáhtusâid
- atâštum olmooš vist huolât muuneeld puátteevuođâst
Eres atâštâshemâdâsah
Almolii atâštâshemâdâs lasseen láá meid eres atâštâshemâdâsah, tego
- almos soojij palo
- paanikhemâdâs
- sosiallij tilálâšvuođâi palo
Eres atâštâshemâdâsah, siämmáánáál ko šlundevuotâ, pyehtih tiettuđ siämmáá ääigi almolijn atâštâshemâdâssáin.
Uáivádittee amnâseh já koskâvuotâ purrâmâšân
Ko kuáhtáá lijgemiärálii atâštâs, te lii luándulâš viggâđ kavnâđ vuovijd ton haaldâšmân. Motomin väljejum vyevih láá kuittâg háituliih. Tágáreh láá ovdâmerkkân alkohol lijgekevttim sehe purâdem lijgemiärálâš raijim tâi hurttom.
Vuáttámušah
Atâštâs tuáváást kávnojeh távjá maaŋgah sierânâs suujah. Videost (1:50) atâštâs feerim ulmuuh muštâleh ovdâmeerhâid aašijn, moh sii arvâlus mield láá lamaš atâštâs tuáváást.
Hárjuttâs: Muu atâštâs tuáváást
Ulme
Tun oopah tubdâđ tahheid, moh láá tuu peht lasettâm atâštume.
Raavâ
Čääli vuoluubel liston aašijd, main arvâlah et toh láá vaiguttâm tuu atâštume šoddâmân, jotkuumân já máhđulii viärránmân.